مختصری درباره سد باطله

چگونگی فعالیت معادن و تاثیر آن‌ها بر محیط زیست و میزان تولید آلاینده‌های آب، خاک و هوا توسط آنها، غیر از اینکه دغدغه فعالان حوزه محیط زیست است، می‌تواند تاثیرات جبران ناپذیری هم روی گیاهان و جانوران و حتی انسان‌هایی که در اطراف معادن و کارخانه‌های تولید مواد معدنی زیست می‌کنند داشته باشد. در عین حال اگر استاندارد‌های تعیین شده برای حفظ طبیعت از طرف تولیدکنندگان و معدن‌کاران رعایت شود، احتمال ایجاد تاثیرات آسیب‌زا بر طبیعت و محیط زیست تا حد قابل توجهی کاهش خواهد یافت. با توجه به این موضوع، دکتر «احمد خدادادى»، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، در گفتگو با «عصر مس آنلاین» از دغدغه‌ها و مشکلاتی که در زمینه‌های مرتبط با محیط زیست و معدن وجود دارد می‌گوید. او که چند سال پیش مسئولیت سرپرستی تیم مطالعات زیست محیطی طرح تدوین استراتژی معدن را بر عهده داشته است، در این مصاحبه از جایگاه آموزش، تاثیر رعایت اصول HSE، تاثیر بازسازی معادن و مسائل مهم دیگری که به حفظ محیط زیست و موفق‌تر بودن کار معادن کمک می‌کند، می‌گوید.

• ارزیابی اثرات زیست محیطی در برنامه‌ریزی‌ها و طرح‌های مربوط به فعالیت معادن و تاثیر آن بر محیط زیست به چه صورت است؟

مطابق قانون برای اخذ پروانه از وزارت صنایع و معادن برای هر یک از مراحل معدن‌کارى اعم از اکتشاف، استخراج، فرآورى و بازسازی، ارائه گزارش ارزیابى اثرات زیست محیطى امرى ضرورى است. ما سعى کرده‌ایم که منابع آلاینده زیست محیطى را در هر فرآیند مشخص کنیم. به عنوان مثال آلودگى آب، هوا، خاک، منابع آب زیرزمینى و … در استخراج، فرآورى، بهره بردارى و مراحل دیگر به چه شکل است. به همین ترتیب  قاعدتاً بر این اساس باید براى هر فرآیند، مجوزى جداگانه گرفته شود. آلودگی آب، هوا، خاک، آلودگی صوتی، نشست زمین، تخریب منابع طبیعی، تخریب مورفولوژی زمین، تخریب میرات فرهنگی، ایجاد خطر برای حیات وحش، از بین رفتن درختان و زمین‌های کشاورزی از جمله آنها است. باطله‌های معدنی و روش‌های فرآورى آ نها، یکی از منابع اصلی مشکلات ایمنی و محیط زیستی صنعت معدن هستند. دیگر مشکلات در این زمینه، زهاب‌های اسیدی، آلوده کننده‌های هوا، سیانور و باطله‌ها تأثیرات محیط زیستی آنها است. این اثرات در هر یک از مراحل اکتشاف، استخراج و فرآورى خود را به شکل‌های مختلفی نشان می‌دهند که از آن جمله می‌توان به یک سری موارد اشاره کرد، از جمله اکتشاف که در واقع کمترین اثرات زیست محیطی مربوط به این مرحله بوده و شامل مواردی مانند حفر گمانه‌های اکتشافی و نیز استفاده از روش‌های لرزه‌ای در ژئوفیزیک است. مورد دیگر استخراج است که این مرحله روش‌های متعددی را در بر می‌گیرد. به عنوان مثال معدن‌کاری پلاسری باعث تخریب بستر رودخانه‌ها شده و آب را آلوده به مواد جامد معلق می‌کند. معدن‌کاری روباز حفره‌های بزرگی را روی زمین به جا می‌گذارد، باطله زیادی تولید می‌کند و روان‌آبهای سطحی سمی از حفرات معدن و باطله‌ها، سبب آلودگی محیط اطراف می‌شوند. در معدن‌کاری زیر زمینی علاوه بر خطرات تنفس گازها و ذرات موجود در معدن، امکان فروریزش تونل‌ها و نشست زمین، به  خصوص زمانی که معدن‌کاری در زیر مناطق مسکونی انجام می‌شود، وجود دارد. در مرحله فراوری، کانی استخراج شده با روش‌های متعدد به ماده‌ای قابل مصرف تبدیل می‌شود. کارخانه‌های فرآورى، منابع اصلی آلودگی هوا در معدن‌کاری هستند. مواد شیمیایی مورد استفاده در فرآورى معمولا سمی هستند و جریان‌های خروجی و مواد باقی‌مانده سمی فرایند فرآورى در سدهای باطله رها می‌شوند که در کشور ما به دلیل عایق نکردن کف سدهای باطله فرآورى، مواد معدنی یکی از منابع مهم آلاینده منابع آب وخاک در مناطق پیرامونی کارخانه‌های فرآورى هستند.

• جایگاه ارزیابى ریسک هاى زیست محیطى در تحقیقات و برنامه‌هایی که برای حفظ آن از آلودگی وجود دارد کجاست؟

مهمترین مشکلى که معدن‌کاری و کارخانه‌هاى فرآورى مواد معدنى دارند، تولید باطله و زائدات با حجم، آلودگى آب و هوا و آلودگی‌های صوتی است. کارخانه‌هایى که در سیستم پیرومتالورژى کار مى‌کنند بیشتر آلودگى هوا دارند و در مواردى هم که پساب وارد سد باطله مى‌شود یا باطله بالایى دارد، مشکل اساسى آلودگى آب است. چون کانى‌ها همراه مواد فلزى موادى سمى نظیر آرسنیک، کامیم، کرم و جیوه هستند و از طرفى غرب و شمال غربی کشور هم روى کمربند آرسنیک و جیوه قرار گرفته است. مشکل کارخانه‌هاى فرآورى در ایران، آلودگى آب است. از طرف دیگر از آن جایى که معادن عمده سرب و روى در کشور وجود دارد، خود این مواد هم حتى در عیارهاى پایین خطر آلودگى آب را به همراه دارد. بر این اساس مهمترین مشکل ریسک کارخانه‌هاى فرآورى، آلودگى هوا با گازهای سمی NOX، SO2، ذرات معلق و منابع آب با فلزات سمى است. در این سال‌ها ما تلاش کرده‌ایم این مساله را جا بیاندازیم که باید فرآیندها به گونه‌اى باشد که این مواد سمى به پساب کارخانه وارد نشوند و یا اگر به پساب کارخانه مى روند، روشى اندیشیده شود که از پساب کارخانه به آب زیرزمینى منتقل نشوند. مشکل کارخانه‌هاى فرآورى این است که هنوز هیچ سد باطله معدنى در کشور ایزوله نیست. طبق استانداردهاى جهانى تمامى سدهاى باطله باید ایزوله شوند تا مانع انتقال مواد سمى از سد باطله به منابع آب شوند. مهمترین کارى که دراین زمینه باید انجام شود این است که باید سعى شود باطله‌ها کاهش یابد و باطله‌ها قبل از دفن بى خطر شوند. زیرا ریسک انتقال مواد سمى و خطرناک به منابع آب در اثر بارندگى و تماس با آب باطله‌ها وجود دارد.

• جایگاه آموزش برای حفظ محیط زیست در این زمینه به چه صورت بوده است؟

در رابطه با وضعیت آموزش زیست محیطى در بخش معدن کشور، چند سال پیش یک گزارش تحقیقاتى با مسئولیت خود من و یکی از همکاران تهیه شد. این گزارش نشان می‌دهد که در بخش معدن کشور لازم است آموزش ویژه زیست محیطی در کلیه مراحل و مقاطع تحصیلی انجام شود. ما گزارش جامعى را در بخش خصوصى و بخش دولتى تهیه کردیم. میزان افراد متخصص در امور زیست محیطى در بخش دولتى از بخش خصوصى بیشتر بودند البته در بخش دولتى هم تعداد این افراد نسبت به نرم جهانى بسیار پایین بود. متاسفانه فارغ‌التحصیل محیط زیست معدنى در کشور بسیار کم هستند و افرادى که هم در زمینه محیط زیست و هم در زمینه معدن تخصص داشته باشند بسیار کم هستند. مشکل عمده کسانى که در زمینه محیط زیست تخصص دارند اما در زمینه معدن تخصص ندارند این است که چون با فرآیندها آشنا نیستند، نمی‌توانند مسائل زیست محیطى معدن را تجزیه و تحلیل کنند. به عنوان مثال نمی‌دانند سیانید چیست و در کجا مصرف می‌شود. من در یکى از گزارش‌ها، از سازمان محیط زیست ارومیه این سئوال را پرسیدم که در مورد معدن وکارخانه فرآورى تا به حال میزان ارسنیک و جیوه و سایر فلزات سمی را اندازه‌گیرى کرده‌اید؟ پاسخ آنها «نه» بود و توضیح دادند که به آنها گفته شده بود که در آن منطقه مشکل سیانید وجود دارد و آنها هم فقط سیانید را اندازه می‌گرفتند. اصلاً نمی‌دانستند کانی‌هاى همراه ارسنیک و جیوه است که به سد باطله منتقل می‌شود. هم اکنون منابع آب اکثر مناطق اطراف کارخانه‌های فرآورى ومعادن فعال و متروکه، آلوده به فلزات سنگین در حد بسیار بالاست که ناشى از انتقال آنها از باطله است. به خصوص در مناطقی که بارندگى بالاست، این آلودگى به آب‌هاى زیرزمینى منتقل می‌شود. بر این اساس در این طرح اصرار داشتیم که حتماً جایگاه خاصى براى آموزش معدنى، در رابطه با مسائل زیست محیطى ایجاد شود تا بتوانند مشکلات زیست محیطى را در ارتباط با معادن درک کنند و راه حل ارائه کنند.

• حفظ محیط زیست یک سرى استاندارد دارد، آیا رعایت نکردن این استانداردها هزینه‌ای خواهد داشت؟

سازمان محیط زیست استانداردهایى را به عنوان مجموعه قوانین در زمینه آلودگى آب، آلودگى هوا، صدا و… تدوین کرده است که بر اساس میزان غلظت عناصر و دبى که به رودخانه یا منابع آب زیرزمینى وارد می‌شود، مقایسه‌هایى صورت می‌گیرد و جریه‌هایى در نظر گرفته می‌شود. اما یک اختلاف اساسى در کارخانه‌هاى فرآورى وجود دارد و آن این است که آنها سد باطله را هم مانند رودخانه در نظر می‌گیرند. یعنى استاندارد پساب خروجى کارخانه فرآورى در سد باطله را مانند استاندارد پساب خروجى کارخانه که به رودخانه وارد می‌شود در نظر مى گیرند. به همین دلیل اختلافاتى بین غلظت خروجى پساب کارخانه‌هاى فرآورى که در ارتباط با فلزات سنگین تولید می‌شود با استاندارد محیط زیست وجود دارد. البته سد باطله‌هاى ما استاندارد نیست. سد باطله استاندارد، محلى براى تصفیه پساب معدنی و بازیابی آب است. یعنى جایى که آب تصفیه می‌شود و خروجى سد باطله باید آبى باشد که مى تواند به محیط زیست وارد شود. از طرفى استاندارد خاک هنوز به آن شکل در کشور وجود ندارد به صورت واضح معلوم نیست که باطله جامدى که در ارتباط با فعالیت‌هاى معدنکارى دفع می‌شود، باید چه مشخصاتی داشته باشد. ما سعى کرده‌ایم در مورد خاک، غلظت مجاز کشورهاى پیشرفته را در نظر بگیریم. ولى محیط زیست فقط غلظت آب، هوا و میزان مجاز صوت را در محیطهاى کارگرى و کارخانه‌ها مشخص کرده است.

• به طور کلی به نظر شما ارتباط فعالیت‌های محیط زیستی و معدن با انجام اصول HSE چقدر است؟

ببینید، پروژه‌هاى ما بیشتر از نگاه زیست محیطى و بررسى چالش‌ها، روش‌ها و راهکارها در بخش معدن برنامه‌ریزی می‌شود، اما در رابطه با HSE هم سعی کرده‌ایم گزارش‌هایى از مشکلات بهداشتى ناشى از فرآورى و استخراج معدن و نیز مباحثى از ایمنى را نیز طرح کنیم. اعتقاد ما قطعاً این است که با توجه به این که دنیا روى بحث HSE متمرکز است، ما هم در همین راستا حرکت کنیم. ما سعى می‌کنیم گزارش‌هایمان را به صورت گزارش‌های HSE تنظیم کنیم. خوشبختانه در حال حاضر بیشتر سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ در کشور به سمت رعایت و انجام مسئولیت اجتماعی پیش می‌روند. بخش معدن و بخصوص شرکت و معدن مس هم در کشور از لحاظ ایمنى قوى هستند، چون سابقه طولانى در این زمینه دارند. تلاش ما این است که حوزه بهداشت و محیط زیست بیش از پیش مد نظر قرار بگیرد و متمرکز دیده شود.

• در فعالیت‌های معدنی در کشور‌های صنعتی، موضوع بازسازی یا از ابتدا و زمان برنامه‌ریزی‌ها و فاز اجرایی و یا در پایان عمر معدن اهمیت زیادی دارد. در کشور ما تا چه اندازه به موضوع بازسازى معادن اهمیت داده می‌شود؟

به نظر من کسى که می‌خواهد در این بخش سرمایه‌گذارى کند، حتما باید هزینه‌هاى بازسازى را هم در نظر بگیرد و باید هزینه‌هاى بازسازى در طراحى معدن دیده شود. زیرا عمده‌ترین مشکلات معادن، بعد از اینکه تعطیل می‌شوند و متروکه می‌شوند ایجاد می‌شود. در حال حاضر تقریباً در بخش خصوصى، برنامه‌ای در زمینه بازسازى وجود ندارد. در بخش دولتى هم به آن شکل به این مساله پرداخته نشده و فکر نمی‌کنم برنامه مشخصى براى بازسازى در زمان طراحى و استخراج معدن وجود داشته باشد. من  شخصا تأکید دارم که این هزینه‌ها باید در مرحله طراحى در نظر گرفته شود.

• با توجه به مطالعات گسترده‌اى که در این زمینه در کشورهایی مانند استرالیا، آمریکا، کانادا، انگلستان و کشورهاى اسکاندیناوى صورت گرفته است، تا چه میزان از نتایج این مطالعات در ایران استفاده می‌شود؟

انتقال دانش فنى بیشتر در بحث استانداردها وجود دارد که استاندارد میزان باطله، میزان آلودگى آب، خاک، هوا و آلودگی‌هاى صوتى را به حد استاندارد برسانیم و با استفاده از تکنولوژی‌هاى موجود بتوانیم آن ها را کنترل کنیم.
مشکل ما این است که اگر حتى گزارش ارزیابى زیست محیطى هم داشته باشیم و در این گزارش ذکر شده باشد که چه پارامترهایى و چگونه باید کنترل شوند، کنترل، مراقبت، نظارت و بازرسى به آنصورت قوی نخواهد بود. براى این که بتوانیم سطح انجام مسئولیت‌های اجتماعی را بالا ببریم، به تکنولوژی‌هایی نیاز داریم که بتوانیم یک سری  پارامترها را به صورت منظم، کنترل کنیم و بر آن ها نظارت داشته باشیم. این موضوع هم باید مد نظر قرار بگیرد که در سال‌های گذشته که با بحران تحریم‌ها مواجه بودیم، این تحریم‌ها بیشترین اثر را روى این مسائل گذاشت. چون این‌ها تکنولوژی‌های حساس محسوب می‌شوند بنابراین اجازه ورود آ نها به کشور داده نمی‌شد. در حال حاضر روش‌هاى پیرومتالورژى به دلیل آلودگى هوا که با خود به همراه دارد، طرفدار چندانى ندارد در حالى که هیدرومتالورژى در سطح محدودى در مورد مس استفاده مى شود و هنوز استفاده از آن در معادن دیگر رواج چندانى نیافته است.

• ارکان توسعه پایدار در معدن‌کارى چیست و برنامه‌ریزى بر مبناى توسعه پایدار باید چگونه باشد؟

ببینید، به نظر من استراتژی‌های در نظر گرفته شده برای توسعه پایدار ملی، باید در بردارنده بخش معدن کشور باشد، به طوری که این بخش در چارچوبی هماهنگ با اصول توسعه پایدار ملی عمل کند. این استراتژی باید آینده اقتصادی و زیست محیطی کشور را مد نظر قرار دهد، به گونه‌ای که ضمن کسب اطمینان از سازگاری فعالیت‌های بخش معدن با پایداری اکولوژیکی، توسعه اقتصادی نیز قابل دستیابی باشد. من معتقدم اهداف اصلی یک استراتژی توسعه پایدار ملی باید شامل مواردی باشد که به آن‌ها اشاره می‌کنم. مواردی مانند افزایش رفاه و آسایش فردی و اجتماعی با دنبال کردن مسیری از توسعه اقتصادی که رفاه نسل های آینده را تضمین کند، تامین عدالت در یک نسل و بین نسل‌های مختلف، حمایت از تنوع زیست شناختی و حفظ فرایندهای اکولوژیکی و سیستم‌های حفظ حیات. باید توجه داشته باشیم که به طور کلی فعالیت‌های معدن‌کاری با توجه به ماهیت خود، با درجه بالایی از تخریب زیست محیطی روبرو هستند که می‌تواند تهدیدی بالقوه برای سیستم‌های اکولوژیکی و تنوع زیستی باشد. البته در کل، اثرات زیست محیطی صنعت معدن‌کاری به اندازه برخی دیگر از مصارف زمین مانند کشاورزی یا توسعه شهری گسترده نبوده است، بلکه اغلب در مقیاس محلی حائز اهمیت بوده و عموماً به نواحی نسبتا کوچک محدود شد ه است. مسئله اصلی که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که چگونه می توان از آسیب زیست محیطی اجتناب کرد، یا به میزان قابل توجهی از آن کاست، تا اطمینان حاصل شود که اقدامات توسعه فعالیت‌های معدنکاری و سود حاصل از آن، از نظر اکولوژیکی پایدار هستند. هدف اصلی مدیریت زیست محیطی باید کسب بیشترین سود ممکن از به کارگیری منابع طبیعی، بدون کاهش پتانسیل آنها برای برآورده کردن نیازهای آینده و ظرفیت تحمل محیط زیست باشد. توسعه پایدار به این معناست که سعى کنیم کمترین آلودگى را تولید کنیم و مواد اولیه را به صورت کامل از بین نبریم. بلکه اجازه دهیم که تکنولوژى و توسعه با توجه به شرایط انسانى، اقتصادى و نیازهاى نسل آینده پیش رود. شاید ما به راحتى بتوانیم مواد اولیه را در فاصله کوتاهى استحصال کنیم، ولى مهم این است که شرایط اقتصادى، اجتماعى و انسانى را هم باید مد نظر قرار دهیم و کارى نکنیم که نسل‌هاى آینده با محیطى آلوده که از گذشته به جا مانده است مواجه شوند. بلکه باید سعى کنیم به این سمت حرکت کنیم که کمترین مشکلات زیست محیطى را ایجاد کنیم و از بهترین فرآیندها استفاده کنیم به گونه‌اى که شرایط نسل‌هاى آینده را نیز در نظر بگیریم. بر این اساس باید برنامه‌اى منظم براى مدیریت باطله‌ها و کانی‌هاى کم عیار داشته باشیم تا با استفاده از تکنولوژی‌هاى آینده قابل استفاده باشد.

• آیا در این فرایند NGOها می‌توانند نقش موثری ایفا کنند؟

خب از نظر من یک مشکل اساسى در بخش معدن ضعیف بودن NGOها است. در واقع تشکیلات تخصصى که مسائل زیست محیطى خاص معدن را بدانند و از آنها آگاهى داشته باشند تقریبا نداریم، یا خیلی کم داریم. بنابراین لازم است این بخش فعال‌تر شود و باید تشکیلات مردمی ایجاد شود که در دوره‌هاى روستایى، شهرى، دانشگاهى و… آگاهى لازم را به مردم بدهد.

• فرایند بازرسی کار معادن و کنترل آلایندگی‌های زیست محیطی آن‌ها به چه شکل است؟

بیشترین تاکید این است که بتوان بازرسى و نظارت مستمر و برنامه‌ریزى شده بر پارامترهایى که ریسک انتقال آلودگى به آب، خاک و هوا دارند، وجود داشته باشد. در معدن‌کارى کشور مشکلات زیست محیطى زیادى وجود دارد.یک مشکل این است که افرادى که به عنوان بازرسین کنترل زیست محیطى هستند با فرآیندهاى معدن‌کارى آشنا نیستند. از این رو با توجه به این که با فرآیند آشنایى کافى را ندارند، پارامترهایى که مورد کنترل و بازرسى قرار می‌دهند پارامترهاى اساسى نیست. بنابراین لازم است افرادى که این پارامترها را مورد کنترل و نظارت قرار می‌دهند از مسائل زیست محیطى بخش معدن آگاهى داشته باشند. استراتژى معدن نیز این رویکرد را مورد توجه قرار داده است که بازرسى و نظارت هم از نگاه سازمان محیط زیست هم از نگاه قوه قضاییه و هم از نگاه کاشناسان خبره دیده شود.

•  برای کاهش تولید آلودگی چه کارهای اجرایی و عملی می‌توان انجام داد؟

کارهاى اجرایى دشوار است از طرفى رعایت نکات زیست محیطى نیز بسیار هزینه‌بر است به گونه‌اى که شاید گاهى اوقات بخش خصوصى علاقمند نباشد نکات زیست محیطى را رعایت کند. گاهى حتی لازم است به منظور رعایت نکات زیست محیطى، یک کارخانه تکنولوژى خود را ارتقا دهد تا میزان تولید آلودگی‌های زیست محیطی آن کاهش یابد.

منبع: ایسنا، ایفنا، صمت، عصر مس